انواع قرارداد و نکات ضروری در تنظیم قراردادها

میترا توانچه وکیل دادگستری . فعال مدنی

با توجه به افزایش تعاملات مالی و غیر مالی بین افراد در جامعه نیاز به آشنایی با امور حقوقی مرتبط با قراردادها روز به روز بیشتراحساس می شود . بدیهی است آشنایی با این موارد نقش به سزایی در امنیت کاری و روانی افراد جامعه خواهد داشت .  در نظر بگیرید افراد جامعه همواره در حال توافق بین هم هستند اینکه در محلی کار کنیم و در قبال آن وجهی دریافت کنیم و یا جنسی را به فردی بفروشیم و یا حتی کالا و خدمتی را تبادل کنیم همگی نوعی توافق محسوب میگردد . در این مقاله سعی شده است تا با زبان عامیانه و گویا و به دور از اصطلاحات پیچیده حقوقی در رابطه با یک توافق و قرار بین دو طرف مطالبی را بیان نمایم .

عقد و قرارداد:

عقد در زبان شرع ، به معنای قرارداد و پیمان بستن می‌باشد . عقد با عهد فرق دارد . در عقد دو طرف قطعا نسبت به  هم تعهداتی دارند . همچنین در عقد آثار اقتصادی مطرح می باشد . اما در عهد میتواند یک طرف و آثار غیر اقتصادی موجد باشد . در قانون مدنی عقود به دو گروه کلی عقد معین و عقد غیر معین تقسیم میشود . عقد معین به نوعی عقد گفته میشود که چهارچوب آن مشخص و معمول بوده و دارای عنوان می باشد . مثل اجاره ، نکاح و … . عقد نامعین که به آن قرارداد گوییم، به عقدی گفته میشود که قالب و چهارچوب مشخصی ندارد و در عقد معین جای نمی گیرد . مفاد این نوع قرارداد در قانون ذکر نشده و با توافق طرفین شرایط و احکام آن تعیین می گردد ، مثل یکسری قراردادهای پیمانکاری و … . معمولا به عقود نامعین قرارداد گفته میشود

عقود به گروه های دیگر مانند لازم و جائز معوض و غیر معوض ، عهدی و تملیکی تقسیم می گردند.

مطابق ماده 183 قانون مدنی :  عقد عبارت است از اینکه “یک یا چند نفر در مقابل یک یا چند نفر دیگر تعهد بر امری نمایند و مورد قبول آنها باشد”، در واقع هر توافقی که بین افراد به وجود آید و بر اساس آن توافق، افراد متعهد گردند که کاری را انجام دهند قرارداد شکل خواهد گرفت.

تفاوت قرارداد ، توافق و تفاهم :

اگر ترتیب یک عقد و تعهد فی مابین طرفین را مشخص کنیم ابتدا تفاهم نامه سپس توافق نامه و در نهایت قرارداد تنظیم میگردد . تفاهم نامه در نتیجه مذاکرات تنظیم میشود. و نشان می‌دهد که طرفین بر روی موضوعات معینی توافق کرده و تلاش دارند تا قرارداد را به پیش ببرند. در واقع نوعی پیش نویس قرارداد و یا صورتجلسه مذاکرات می باشد . نکته حائز اهمیتی که باید دانست این است که تفاهم نامه الزام آور نیست . یعنی با یک تفاهم نامه نمیتوانید فرد را به طور قانونی الزام به اجرای تعهداتش کنید . تفاهم نامه در واقع جهت تعیین چهارچوب توافقات استفاده می شود.

توافق نامه سندی مکتوب از روابط مشترک طرفین در جهت توافق یک موضوع خاص می باشد و شرایط و جزئیات توافق طرفین را مشخص می‌کند.  توافق‌ نامه‌ به عنوان یک سند قانونی الزام آور می باشد. اما رسمیت آن از یک قرارداد کمتر است. بهترین حالت عقد نامعین، قرارداد می باشد . در واقع یک قرارداد نشان دهنده اراده طرفین برای یک اثر حقوقی همراه با پذیرش تعهدات و مسئولیت ‌ها  می باشد . پس از امضای یک قرارداد شرایط و مفاد آن برای طرفین الزام آور میشود . نقض شرط و بند قرارداد نه تنها ضمانت ‌آور است بلکه از اعتبار و حمایت قانونی برخوردار می باشد.

قرارداد به طور کل به دو صورت است . قرارداد کتبی و شفاهی . با این تعریف میتوان گفت هر گونه توافق شفاهی هم الزام آور است اما اثبات آن کمی دشواراست  . لذا توصیه میگردد جهت هرگونه قراردادی ان را مکتوب کنید.

قالب تنظیم  قراردادها:

قرارداد از سه بخش اصلی تشکیل شده است

۱ـ طرفین قرارداد

۲ـ موضوع قرارداد

۳ـ روابط حقوقی قرارداد

طرفین قرارداد: طبق ماده 183 قانون مدنی یک قرارداد شامل یک یا چند نفر در مقابل یک یا چند نفر دیگر میباشند .

حال طرف قرارداد میتواند شخص حقوقی و یا حقیقی باشند . طرفین قرار داد میتوانند نماینده و یا وکیل شخص دیگری باشند . در این شرایط  حتما باید آثار حقوقی آن بررسی گردد تا در آینده مشکلی ایجاد نگردد.

موضوع قرارداد : باید به صورت شفاف و تفکیک شده مطرح شود . اگر شامل چند قسمت می باشد در چند بند به صورت جدا توضیح داده شود . این کار باعث میگردد تا در آثار حقوقی بدون ذکر محتوای موضوع قرارداد ، مستقیم به آن بند اشاره گردد

روابط حقوقی قرارداد : مهمترین قسمت یک قرارداد روابط حقوقی آن باشد . معمولا ابهامات و جزئیات مهم در این قسمت نوشته میشود . روابط حقوقی شامل تعهدات طرفین ، مدت قرارداد ،  مبالغ ، تضامین، شرایط فسخ ، فورس ماژور و … می باشد . این شرایط با توجه به نوع قرارداد و توافقات بین طرفین تعیین میگردد . بهتر است اصل شفاف سازی در یک قرارداد محقق شود . یعنی طرفین جزئیات یک توافق را تا انتهای قرارداد بررسی و شفاف کنند تا در صورتی که نیاز به تعریف مفاد آن می باشد در قرارداد قید شود . اصل آزادی قرارداد میگوید طرفین قرارداد در معامله ازاد هستند و هر توافقی میتوانند داشته باشند . ماده 10 قانون مدنی میگوید: قراردادهای خصوصی نسبت به کسانی که آن را منعقد نموده اند، در صورتی که مخالف صریح قانون نباشد نافذ است.

نکات ضروری تنظیم قرارداد:

1-باید توجه داشت که مفاد قرارداد مطابق نظم عمومی باشد . همچنین خلاف قواعد آمره نباشد.

2-طرفین یک قرارداد باید اهلیت داشته باشند یعنی عاقل بالغ و رشید باشند.

3-در قراردادها حتما تاریخ و در صورت وجود دفتر شماره قرارداد قید شود . این اعداد در شرایط خاص به شدت به درد شما خواهد خورد.

4-قرارداد را شفاف و صریح بنویسید . از به کار بردن کلمات مبهم که تفاسیر مختلفی میتوان از آن داشت بپرهیزید.

5-از مطرح کردن مواردی که لزومی ندارد اجتناب کنید . هرچه قرارداد مختصر و کوتاه تر باشد تفهیم آن راحت تر است . معمولا قراردادهایی که دارای مفاد بسیار پیچیده و غیر ضروری می باشند، شما را از اصل موضوع دور کرده و به حاشیه میکشانند.

6-ضمانت اجرا بررسی و قید گردد . در صورتی که قراردادی بدون ضمانت اجرا باشد تعیین نمودن تعهد بین طرفین ، کاری تقریبا بیهوده خواهد بود . با استفاده از ترفند علت و معلول ، تعهدات را بررسی کنید و در نهایت از خود بپرسید که اگر این کار از طرف مقابل انجام نگردد چه میشود ؟ با این کار تعهدات و ضمانت آن برای شما شفاف میگردد . به عنوان مثال در قرارداد های ملکی که معمولا ثمن معامله در دو تا 3 مرحله پرداخت میگردد اگر خریدار پس از تصاحب ملک بدهی خود را پرداخت نکند چه خسارتی باید بدهد؟  این مورد عامل بسیاری از دعاوی قراردادهای ملکی می باشد  و علت آن تورم سالیانه است . طبق قانون اگر شرایط فسخ تعیین نگردد ، خریدار شامل پرداخت خسارت تاخیر میگردد . که در هر صورت (معمولا) فروشنده متضرر می گردد.

7-تعداد بند و صفحات و مواد را ، به درستی قید کنید . همچنین تمام صفحات را طرفین امضا کنند.

8-با توجه به اهمیت قرارداد دو نفر شاهد عاقل و بالغ را تفهیم کرده و قرارداد را امضا کنند . حتما به تعداد طرفین نسخه های مختلف تهیه گردد . قراردادی که از آن یک نسخه موجود باشد بی معنی و یکطرفه است.

9-توجه به سمت و اختیارات طرف قرارداد ضروری می باشد . این موضوع در قراردادهای شرکتی و با شخص حقوقی به شدت حائز اهمیت است . در قراردادهای این چنینی اختیارات فرد را به عنوان وکیل ، مدیر عامل و یا رئیس هیئت مدیره بررسی نمایید .

شخص حقوقی طرف قرارداد باید شناسه ملی داشته و در قرارداد درج شود برای بررسی امر اخیر می توان از سایت   کمک گرفت . www.silence.ir

در غیر این صورت طرف قرارداد شخص حقیقی بوده و باید کد ملی وی در قرارداد درج شود. حقیقی یا حقوقی بودن طرف قرارداد به لحاظ حقوقی و مالی منشاء اثر است بنابراین باید به ماهیت حقیقی یا حقوقی طرف قرارداد توجه نمود

به اصیلل یا نماینده بودن طرف قرارداد توجه کنید زیرا اگر طرف قرارداد اصیل باشد احراز هویت او کافی است ولی در زمانی که امضا کننده قرارداد نماینده است علاوه بر بررسی هویت و سمت، اختیار نماینده احراز گردد. چرا که فقدان سمت امضا کننده اصولاً مساوی با بی اعتباری قرارداد امضا شده است. لازم است که موضوع به ترتیب بررسی شود.

اول – اصالت مستندات نمایندگی یعنی مدارک ارائه شده جعلی نباشد. (برای اینکار در وکالتنامه رسمی تنظیمی در ایران به سایت www.ssaa.ir مراجعه کنید. در خصوص وکالتنامه‌های تنظیمی در خارج از ایران به سایت www.tak.mfa.ir مراجعه کنید.

دوم-  بقای اعتبار نمایندگی یعنی به عنوان مثال: نمایندگی به دلایلی نظیر، اتمام مدت یا عزل یا فوت موکل از بین نرفته باشد.

سوم – حدود نمایندگی را .استعلام و بررسی کنید.

10-اگر مجری یا پیمانکار هستید، در قراردادهای بلندمدت یا ارزی، بندی در خصوص نوسانات پولی در نظر بگیرید تا بتوانید بر اساس تورم یا تغییر نرخ ارز قیمت قرارداد را تعدیل کنید. زیرا اصل بر این است که قیمت قرارداد ثابت بوده و تغییر آن نیاز به توافق طرفین دارد.

11-برخی از عبارتهای قرارداد نیاز به ارائه مستند دارد تا آن را اثبات نماید. به عنوان مثال، اگر شخصی مدعی داشتن اختراع است و برگه اختراع خود را ارائه دهد در چنین مواردی بهتر است اصالت سند مزبور از طریق سایت های مربوطه استعلام شده و پس از اخذ رونوشت آن را به امضای ارائه دهنده رسانده و پیوست قرارداد نمایید. پیش از امضای قرارداد باید مستندات بررسی شوند.  پس از امضا و پیدایش تبعات حقوقی آن چنانچه فرصت بررسی وجود ندارد تحت شرایطی می توانید قرارداد را منعقد کرد. ولی لازم الاجرا شدن تمام یا بخشی از آن را منوط به ارائه مدارک و مستندات لازمه نمایید.

12-در صورتی که در متن قرارداد از حروف اختصاری استفاده شده است یا به سند دیگری اجرا شده است لازم است تا پیش از اطلاع کامل از مفهوم حروف اختصاری و مفاد سند ارجاع شده قرارداد را امضا نکنید.

13-ما در قرارداد نمی توانیم برای اشخاص ثالث تعهد ایجاد کنیم یا حق آنها را ثابت کنیم.

14-تعیین ضمانت اجراهای قوی در قرارداد می تواند مانع نقض تعهد از سوی متعهد شود بنابراین در قراردادهای اقساط مثل اجاره بهای ماهانه در قرارداد اجاره توصیه می شود که در قرارداد ذکر گردد، که در صورت عدم پرداخت یکی از اقساط توسط متعهد، کلیه اقساط حال شده و یکجا قابل مطالبه است. تعیین وجه التزام یعنی تعیین خسارت معین و مقطوع هم در قرارداد بسیار مفید است. زیرا اولا نیازی نیست که طلبکار ورود خسارت به خود را اثبات نماید و ورود این خسارت مفروض تلقی می شود ولو خسارت واقعی کمتر یا بیشتر باشد ثانیا برای تعیین خسارت به کارشناس ارجاع داده نمی‌شود و نتیجه این فرایند دادرسی کوتاه تر می شود.

15-گاه در متن قرارداد شرطی نوشته می شود که ظاهراً به نفع ماست ولی در واقع متضمن امتیازی برای ما نبوده و یا برعکس به زیان ما است به عنوان مثال اگر در قسمت تعهدات فروشنده ذکر شود که چنانچه کالا پس از فروش و پیش از تسلیم تلف شود تلف به عهده فروشنده است! اگرچه شرط تأخیر به نفع خریدار است اما امتیاز اخیر در ماده ٣٨٧ قانون مدنی نیز مطرح شده است. عدم ذکر شرط اخیر هیچ تفاوتی با ذکر آن ندارد.

حال فرض کنید فروشنده چنین بنویسد:”در صورتی که کالا بعد از معامله و پیش از تسلیم بر اثر تقصیر فروشنده طلب شود طلب بر عهده فروشنده است.” شرط اخیر نه تنها نفعی برای خریدار ندارد بلکه ممکن است به ضرر وی تفسیر شود. از مفهوم مخالف آن استنباط میشود که در صورت تلف کالا بدون تقصیر فروشنده، طلا از کیسه خریدار می‌رود.

16-برای طرح ادعا علیه خود زمان و شرایط تعیین کنید و به این نحو ادعاها را مدیریت کنید. به عنوان مثال اگر شما مجری یک طرح پژوهشی هستید. در تنظیم قرارداد ذکر کنید که در صورت وجود هرگونه نقص در طرح کارفرما متعهد است حداکثر ظرف ١٠ روز نواقص را به صورت مکتوب به موجب ابلاغ کند. در غیر اینصورت عدم اعلام کتبی نواقص به منزله رضایت کامل و تایید عملکرد مجری بوده و ادعای متعارض بعدی موجد حقی برای کارفرما نخواهدبود .

17-در صورتی که می خواهید اختلافات خود را از طریق داوری حل و فصل کنید حتماً داور را پیش از بروز اختلاف به نحو دقیق تعیین کنید. مثلا بنویسید داور جناب آقای …به کد ملی فلان و امضای داور را در زیر قرارداد اخذ نمایید یا به نهاد داوری نظیر مرکز داوری اتاق بازرگانی ارجاع دهید و از نوشتن عبارت “داور مرضی الطرفین” جداً بپرهیزید. گاه در قرارداد ذکر می شود که در صورت بروز اختلاف طرف اول به داوری و در صورت عدم حل اختلاف به دادگستری مراجعه خواهند کرد.

عبارت اخیر مبهم و دردسر ساز است. زیرا مشخص نیست که اگر طرفین به داوری مراجعه می کنند و داور رای صادر می کند چرا طرفین می توانند به دادگستری مراجعه کنند. در صورتی که پست سازمانی داور در قرارداد ذکر شود باید مشخص نمود که منظور از داور شخصی که نام اون ذکر می‌شود، یا شخصی که در آن زمان آن پست سازمانی را بر عهده دارد. در صورتی  که هیچ بند در قرارداد در خصوص حل و فصل اختلافات ذکر نشود اختلاف در صلاحیت عام مراجع دادگستری است و نیاز به تصریح این موضوع در قرارداد نیست. بنابراین ذکر این عبارت در قراردادهای داخلی که “در صورت بروز اختلاف دادگاه جمهوری اسلامی ایران صالح هستند” قالبا عبارت زائدی است و حتی در برخی موارد نادر ممکن است دردسر ساز نیز باشد.

18-اگرچه معمولاً درقراردادها محل انعقاد قرارداد ذکر می‌شود،ولی ذکر آن آثار عملی دارد که میتواند برای یکی از طرفین مفید باشد.

19-پیش از امضای قرارداد یکبار آن را بادقت و حوصله بخوانید، تعدد رفت‌ و برگشت قرارداد احتمال بروز اشتباه را زیاد می‌کند

20-گاه در قرارداد بندی انجام می شود که در نسخه نهایی حذف شده یا شماره آن تغییر کرده است همچنین ممکن است متاسفانه درلحظه آخر پرینت نهایی نسخه قرارداد،بصورت متقلبانه‌ای مطلبی از قرارداد حذف یا به آن الحاق شود.

21-برای معتبر تلقی شدن قراردادی کافی است که به تایید طرفین برسد که معمولاً تایید با امضا صورت می گیرد. البته ممکن است این تایید با اثر انگشت و مهر ابراز شود و یا برای محکم کاری و جلوگیری از انکار احتمالی متعهد، امضا و اثر انگشت، هردو گرفته شود.

22-امضا نشدن قرارداد عادی توسط شاهد آن را بی‌اعتبار نمی‌کند،ولی بهتر است باشد تا درصورت بروز اختلاف شاهد حقیقت رابیان نماید.

23-کسی که قرارداد را امضا می کند باید مالک یا از جانب مالک سمت داشته باشد! در اشخاص حقوقی علاوه بر امضای قرارداد توسط صاحبان امضای مجاز مهر شرکت نیز باید زده شود.

24-تمام صفحات باید امضا شود نه فقط صفحه آخر. همچین پیوست ها  باید امضا شود آن هم توسط صاحبان امضای مجاز

25-از هر نوشته دو نسخه تهیه و حداقل یک نسخه را نزد خود نگه دارید.

26 -از امضای تمام نسخه‌ها و ارسال آن‌ها برای طرف مقابل بپرهیزید،زیرا سرنوشت قرارداد را یک جانبه دراختیار او قرار می‌دهید..

27-اصل یا کپی بودن یک نوشته بستگی به امضای آن دارد. بنابراین اگر فرصت تنظیم صورتجلسه در دو نسخه وجود ندارد و از یک نوشته کپی گرفته می شود مجدداً باید آن ورقه کپی توسط طرفین امضا شود. بنابراین برای اصل بودن سند نیاز است که امضای آن اصل باشد ولو نوشته های آن کپی باشد..

امیدوارم با خواندن این مطلب تمامی موارد نحوه تنظیم قرارداد را فراگرفته باشید.

 

میترا توانچه وکیل دادگستری